Zvaničnici iz Egipta, Velike Britanije i EU četiri godine su upozoravali da se u crnogorskoj državnoj fabrici proizvode milijarde falsifikovanih cigareta koje su nosile ime egipatskog najpopularnijeg brenda. Cigarete su zatim švercovane širom Sjeverne Afrike, ali Crna Gora je ignorisala sva ova upozorenja, pokazalo je istraživanje Balkanske istraživačke novinarske mreže (BIRN) i Arapskih reportera za istraživačko novinarstvo (ARIJ). Izvode iz detaljnog istraživanja BIRN i ARIJ objavljuje „Dan”, a za danas je najavljeno zvanično objavljivanje cjelokupnog istraživačkog teksta o fenomenu šverca cigareta.
Kako se navodi, Crna Gora je ignorisala upozorenja da se u Duvanskom kombinatu Podgorica (DKP) organizuje šverc, iako su o tome bili obaviješteni najviši crnogorski zvaničnici.
Ti podaci bacaju sjenku na ranije tvrdnje vlasti u Podgorici da su okrenuli novi list u odnosu na devedesete godine prošlog vijeka, kada je šverc cigareta bio praktično državno sponzorisan način za finansijsko preživljavanje države tokom sankcija.
OLAF, služba za borbu protiv prevara EU, kao i vlasti u Kairu i Londonu sumnjaju da su velike količine falsifikovanih cigareta izlazile iz Duvanskog kombinata Podgorica (DKP) i potom prebacivane libijskim švercerima koji su ih dalje distribuirali ilegalno širom Sjeverne Afrike. Egipat je kroz diplomatske kanale više puta tražio da Crna Gora obustavi ovu operaciju.
Proizvodnja je konačno obustavljena 2016. godine, ali tek nakon što je DKP privatizovan i po dolasku novih vlasnika. Ali ofšor kompanija koja je angažovala fabriku da proizvodi cigarete nije odustala. Oni su istraživali mogućnost uspostavljanja proizvodnje na Kosovu i uložili su milion eura u novi posao u Crnoj Gori, što su otkrili BIRN i ARIJ.
Ova priča otkriva značajnu ulogu koju pojedini grčki poslovni ljudi imaju u vezi sa operacijom falsifikovanja. Među njima i čovjeka koji je nekoliko puta u svojoj kafani u Atini ugostio crnogorskog političkog lidera Mila Đukanovića.
Dokumenta u koja su novinari imali uvid pokazuju da je osim „kleopatre”, fabrika proizvodila i manje količine tunižanskog brenda „mars 20”, alžirskog „rim” i libijskog „rivadi”.
– Svi mi znamo koliko su pravila EU o švercovanju stroga – kaže Sami Ben Janet, generalni direktor fabrike RNTA u Tunisu, koja proizvodi brend „mars 20”.
On je rekao da su bili šokirani kada su otkrili da je u pitanju državna fabrika.
Iz Duvanskog kombinata Podgorica (DKP) poriču kršenje zakona. Oni kažu da ih je angažovala ofšor kompanija Liberti FZE, koja im je pokazala registraciju za žig za proizvodnju cigareta.
U skladu sa ugovorima do kojih su došli BIRN i ARIJ, od DKP se očekivalo da između 2010. i 2016. godine proizvede 400 miliona paklica ili oko osam milijardi pojedinačnih cigareta, mada se ne zna stvaran broj koji je izašao iz fabrike.
Predstavnik DKP-a, koji je govorio pod uslovom anonimnosti, rekao je da su sjevernoafrički brendovi koji se pominju na proizvodnim listama pravljeni za Liberti FZE. To je kasnije potvrđeno tokom istrage koja je okončana u novembru. U sudskom postupku u Grčkoj u vezi sa dvije zaplijenjene pošiljke „kleopatre”, Liberti FZE je insistirao na tome da je njihov izvoz ovog brenda cigareta potpuno legalan. Ali to osporava vlasnik brenda u Egiptu, firma Istern kompani, kao i britanske i EU vlasti.
– Naša kompanija nije dodijelila nikakve licence, ovlašćenja ili izjave kompaniji Liberti FZE iz Emirata – rekli su iz kompanije Istern kompani za BIRN i ARIJ.
Egipatska kompanija procjenjuje da je procenat švercovanih cigareta na egipatskom tržištu skočio sa manje od jedan odsto 2010. na 20 odsto 2012. godine i da je usled toga egipatska država izgubila više od 100 miliona eura u nenaplaćenim porezima.
Egipat se „iznova i iznova” obraćao crnogorskom ambasadoru u Kairu, Gojku Čelebiću, crnogorskom ministarstvu spoljnih poslova kao i savjetniku za inostranu politiku tadašnjeg predsjednika Crne Gore Filipa Vujanovića.
U jednom dokumentu egipatskog MIP-a piše da je tokom sastanka između egipatskog ambasadora u Pragu i Gojka Čelebića, crnogorski ambasador rekao da je primio egipatske protestne note, ali da nije bio u mogućnosti da obezbijedi bilo kakvo „zvanično objašnjenje” od svojih nadređenih u pogledu toga zašto proizvodnja nije zaustavljena. Čelebić je navodno rekao da je ovo pitanje „složeno i osjetljivo”, posebno zbog činjenice da je DKP bio u postupku privatizacije i da „postoji mogućnost da neki zvaničnici u Crnoj Gori imaju udjela u duvanskoj kompaniji u Crnoj Gori.”
Čelebić je rekao da će pitati ministra inostranih poslova Crne Gore da opet pokrene ovo pitanje kod ministra poljoprivrede koji je odgovoran za fabriku. BIRN i ARIJ navode da se ništa od toga nije desilo.
Ben Janet kaže da RNTA nije dodijelila licencu za proizvodnju cigareta „mars 20” u Crnoj Gori, i iako je svjestan da postoje falsifikovane cigarete na tržištu, Janet je bio uplašen kada je od novinara saznao za operaciju u državnoj fabrici u zemlji koja je kandidat za EU.
Ključno za ovu operaciju bilo je bezvlašće u Libiji, koja je postala švercerski raj 2011. godine kada je ratom prekinuta 41-godišnja vladavina Muamera Gadafija, ali i ostavila državu podijeljenu između sukobljenih administracija, plemena i vojske.
Liberti FZE je osnovana u malom emiratu Ras el Hajm, pokazuju zvanični papiri. Međutim, do danas se malo zna o tome ko upravlja Libertijem. Prije dvije godine odbor crnogorske vlade je više puta dao naznake nazivajući firmu „grčkom”.
Novinari BIRN i ARIJ su analizom dokumenata i razgovorom sa radnicima fabrike i poslovnim saradnicima potvrdili grčku vezu i identitet onih koji stoje iza ove operacije.
Iako privredni registar u Ras el Hajmu ne daje informacije o vlasničkoj strukturi kompanije, kroz zahtjev za slobodan pristup informacijama, BIRN i ARIJ su došli do dokumenata koji su podnijeti crnogorskom privrednom registru radi otvaranja podružnice kompanije Liberti FZE.
Tu se kao vlasnik firme navodi Konstantinos Firogenis, Grk iz Atine, koji je do nedavno živio u rumunskom Brašovu. Firogenis je osamdesetih studirao u Temišvaru. Kao i još jedan Grk po imenu Joanis Zinas. Firogenis i Zinas su imali zajedničke poslovne interese u ugostiteljskim i marketinškim sektorima u Grčkoj kroz dvije kompanije. Ali na osnovu njegove prošlosti, objava na društvenim mrežama i intervjua čini se da je Zinasova glavna djelatnost – duvan. Više izvora kaže da je Zinas nezvanično predsjednik Liberti FZE (a u razgovorima sa zaposlenima u DKP identifikovan je Zinas).
Slavoljub Vukašinović, bivši generalni direktor fabrike, opisao je Zinasa kao „posrednika u čitavoj toj priči” između Libertija i DKP-a.
– Ne znam ko stoji iza kompanije – rekao je Vukašinović tokom intervjua sa BIRN i ARIJ.
Zinas je kao bivši viši rukovodilac jedne od glavnih grčkih duvanskih firmi, privatne kompanije SEKAP, osuđen 2015. godine za šverc, a potom je u drugom grčkom sudu oslobođen od istih optužbi. U maju 2016. godine Apelacioni sud je oborio prvobitnu presudu na osnovu grčkog zakona koji ne dozvoljava da se istoj osobi sudi za isti prekršaj na dva mjesta.
SEKAP, Zinas i još tri lica su takođe kažnjeni sa 28,1 miliona eura za izgubljene poreske prihode, po dokumentima koje je grčka carina predala parlamentu. Slučaj je pred Apelacionim sudom.
Zinas kaže da se povukao s pozicije u SEKAP-u 2010. godine. U novembru 2010. godine, Liberti FZE je potpisala prvi ugovor s crnogorskim DKP-om. Profili na društvenim medijima pokazuju da Zinas sa porodicom često posjećuje Crnu Goru, uživajući u džet-set stilu sa moćnim prijateljima. Na jednoj fotografiji, koju je Zinas objavio na svom fejsbuk profilu u septembru 2015. godine, on je u društvu sa Milom Đukanovićem, tadašnjim premijerom Crne Gore. Đukanović je oduvijek poricao umiješanost u šverc cigareta tokom devedesetih i nikada nije ni za šta optužen.
U izjavi za BIRN i ARIJ, Đukanovićev portparol navodi da predsjednik poznaje Zinasa i da su večerali u njegovom restoranu u Atini, ali poriče saznanja o njegovim poslovnim aktivnostima i navodima sadržanim u ovom članku.
– Predsjednik Đukanović, u svojstvu premijera, nikada nije imao kontakta sa ovom temom tokom perioda koji istražujete. On nikada nije primio bilo kakvo upozorenje o bilo kakvim ilegalnim aktivnostima bilo gdje u Crnoj Gori. Da jeste, on bi odreagovao pozivanjem vlasti da to istraže – naveo je kabinet u odgovorima.
U pogledu Zinasa, portparol je rekao da Đukanović „poznaje gore pomenutog gospodina”.
– Predsjednik je povremeno bio gost u restoranu u Atini dok je bio u njegovom vlasništvu. Predsjednik nema saznanja o tome šta je on radio u Crnoj Gori, niti da li je to bilo legalno ili ne. To je van djelokruga premijera – rečeno je iz kabineta.
Dok su oružje, migranti i izbjeglice napuštali libijske luke, cigarete pravljene u Crnoj Gori su išle u suprotnom smjeru, stižući brodom do libijskih firmi u Bengaziju, Tobruku i Misrati. Istern kompani i RNTA vjeruju da su zatim prošvercovane preko opasnih pustinjskih granica u Egipat, Tunis i dalje.
Grčke patrole obalske straže su 2012. i 2015. godine zaplijenile dvije pošiljke na putu od crnogorske luke Bar do Libije.
BIRN i ARIJ su saznali da je 2017. godine OLAF pokrenuo istragu vezanu za kretanje „jeftinih bijelih” cigareta kroz Crnu Goru. Istraga je u toku i nijesu dostupni dodatni detalji. Kako su BIRN i ARIJ razumjeli, OLAF je u nezavisnoj istrazi takođe istraživao aktivnosti sumnjivih ofšor kompanija u slobodnoj ekonomskoj zoni u luci Bar. OLAF je rekao da su dobro sarađivali sa crnogorskim vlastima tokom istrage u 2017. godini.M.V.

Država krši zakone

Cigarete proizvedene u DKP-u je bukvalno nemoguće razlikovati od originalnih koje proizvodi Istern kompani u Kairu. Na etiketi stoji „Made in Egypt” kao i egipatska zdravstvena upozorenja i da je proizvedena od strane „Istern kompani”. Slike iz DKP fabrike pokazuju „rim” cigarete sa etiketama na kojima se tvrdi da ih je napravila alžirska firma koja je povezana sa brendom SNTA.
U povjerljivoj prepisci iz 2015. godine, u koju su BIRN i ARIJ imali uvida, britanska carina opisuje neimenovanu fabriku u Crnoj Gori koja proizvodi „100 miliona falsifikovanih `kleopatra` cigareta svakog mjeseca.” Kasnije navodi da je DKP izvor cigareta za „koje se smatra da su falsifikovane.”
Profesor prava sa Stanforda Mark Lemli, stručnjak za prava intelektualne svojine, kaže da to nema nikakve veze pošto su cigarete bile namijenjene prodaji u Sjevernoj Africi, gdje Istern kompani, na primjer, ima registrovane žigove u Libiji i Egiptu.
– Pošto su prava na žigove teritorijalna, normalno pravilo je da prvo lice koje registruje i koristi žig u određenoj zemlji dobija pravo u toj zemlji. Tako da iako oznake „kleopatra” mogu da postoje u drugim zemljama, registracija u Crnoj Gori ne bi dala nosiocu registracije pravo da prodaje bilo gdje osim u Crnoj Gori. Ako Istern posjeduje prava u Libiji, uvoženje cigareta iz Crne Gore bi bilo kršenje prava za žig – rekao je Lemli.